określonych, szczególnie korzystnych punktach linii brzegowej, proszę
pomyśleć o trwałym umiejscowieniu miast, uporczywości szlaków lądowych i
tras morskich, o zadziwiającej stałości ram geograficznych, w jakich rozwijają
się cywilizacje.
Podobne trwałości, czy też przeżytki spotykamy także w ogromnej
dziedzinie kulturowej. Wspaniała książka Ernesta Roberta Curtiusa stanowi
studium systemu kulturowego, który przedłuża łacińską cywilizację póznego
cesarstwa, przez swoje wybory dokonując jej deformacji, cywilizację, która
sama ugina się pod ciężarem ogromnego dziedzictwa: aż po XIII i XIV wiek, do
czasu narodzin literatur narodowych, kultura elit intelektualnych żyła tymi
samymi tematami, tymi samymi porównaniami, tymi samymi stereotypami i
oklepanymi banałami. W analogicznej linii myślowej Lucien Febvre w studium o
10
Rabelais m i problemie niewiary w XVI wieku próbował zbadać i ustalić
narzędzia myśli francuskiej w epoce Rabelais go, ten zbiór koncepcji, który
znacznie przed Rabelais m i na długo jeszcze po nim rządził sztuką życia,
sztuką myślenia i sztuką wierzenia, z góry i twardo określając granice przygody
intelektualnej nawet najbardziej swobodnych umysłów. (,,,) Historia nauki zna
także systemy, które mimo niedoskonałość swoich wyjaśnień trwały z reguły
przez całe wieki. Odrzucane one były zwykle po długim czasie posługiwania się
nimi. System arystotelesowski przetrwał niemal bez protestu aż do czasów
Galileusza, Kartezjusza i Newtona; wówczas to ustępuje przed systemem do
głębi zgeometryzowanym, który z kolei runie w obliczu rewolucji, jaką przyniosła
myśl Einsteina. (...)
Wśród rozlicznych czasów historii długie trwanie ukazuje się jako
osobistość uciążliwa, skomplikowana, często zupełnie nowa. Umieszczenie jej
w centrum naszego rzemiosła nie będzie jedną ze zwykłych gier, prostym
rozszerzeniem pola naszych badań i zainteresowań. Nie chodzi też o pewien
wybór, z którego korzyść ciągnąłby tylko historyk. Przyjmując długie trwanie
historyk godzi się na zasadniczą zmianę stylu, postawy, sposobu myślenia i na
nowe pojmowanie rzeczywistości społecznej. Godzi się na badanie czasu w
trybie zwolnionym, niemal na granicy ruchu. W tej właśnie, a nie innej
płaszczyznie badań do czego jeszcze powrócę wolno historykowi wyzwolić
się z więzów twardego czasu historii, opuścić go, potem znowu do niego
powrócić, ale już z innym spojrzeniem, z innymi niepokojami, z innymi
pytaniami. W każdym razie historię jako całość można na nowo przemyśleć
właśnie w stosunku do tych pokładów historii powolnej. Gdy te pokłady przyjmie
się za fundament, wówczas wszystkie piętra, tysiące pięter, tysiące wybuchów
czasu historii dają się zrozumieć poprzez tę głębie, poprzez tę na poły
nieruchomość; wokół niej wszystko grawituje. (...)
III Problemy komunikacji i matematyka społeczna
(...) Przyjmijmy, że na pewnym poziomie istnieje warstwa nieświadomej
rzeczywistości społecznej. Przyjmijmy ponadto przynajmniej prowizorycznie
że owa nieświadoma rzeczywistość jest naukowo bogatsza niż błyszcząca
powierzchnia, do której przywykły nasze oczy: naukowo bogatsza, to znaczy
prostsza, łatwiejsza w badaniu jeżeli nawet samo jej odkrycie jest trudne.
11
Między jasną powierzchnią i ciemnymi głębiami między gwarem a ciszą
start badacza jest trudny i niepewny. Zauważmy jednak, że historia
nieświadoma , dziedzina tylko na poły przynależna do czasu koniunkturalnego,
a nade wszystko do czasu strukturalnego, jest bardzo często łatwiej
postrzegana, niż zwykło się to twierdzić. Każdy z nas odczuwa wszak poza
swym własnym życiem ciężar historii zbiorowej, której potęgę i rytm, co prawda,
poznaje lepiej niż prawa i kierunek. A świadomość ta wcale nie jest świeżej daty
(wspomnieć tu można o historii gospodarczej), chociaż istotnie staje się ona w
chwili obecnej coraz żywsza. Przewrót gdyż był to przewrót umysłowy
polegał na frontalnym ataku na ten obszar zaciemniony, na przyznaniu mu
coraz szerszego miejsca obok czy nawet kosztem warstwy wydarzeniowej.
Na tej drodze, na której historia nie jest sama (przeciwnie, w dziedzinie
tej idzie tylko śladami nowych nauk społecznych i adaptuje na swój użytek ich
koncepcje badawcze), wykształciły się nowe narzędzia poznania i badania:
mniej czy bardziej udoskonalone, niekiedy jeszcze rzemieślnicze m o d e l e.
Są one hipotezami, systemami wyjaśniającymi, solidnie powiązanymi na wzór
równania lub funkcji: coś równa się lub określa coś innego. Określony element
rzeczywistości nie pojawia się bez innego, a między nimi istnieją ścisłe i trwałe
stosunki. (...)
Dla większej jasności zatrzymajmy się na przykładzie modeli
historycznych, to znaczy skonstruowanych przez historyków, modeli dość
prymitywnych, z gruba ciosanych, rzadko odpowiadających prawdziwym
rygorom naukowym i nigdy nie troszczących się o otwarcie perspektyw ku
rewolucyjnemu językowi matematycznemu a jednak swego rodzaju modeli.
Wspominaliśmy już poprzednio o kapitalizmie handlowym XIV-XVIII
wieku: jest to jeden z modeli, jaki można wydobyć z dzieła Marksa. Odnosi się
on w pełni tylko do pewnej określonej rodziny społeczeństw, w określonym
czasie, chociaż pozostawia jednak otwarte drzwi ku wszelkim ekstrapolacjom.
(...)
Ale możliwości trwania wszystkich tych modeli są krótkie, zwłaszcza w
porównaniu z modelem przedstawionym przez młodego historyka-socjologa
amerykańskiego, Sigmunda Diamona. Zastanowił go podwójny język używany
przez klasę panującą wielkich finansistów amerykańskich, współczesnych
Pierpontowi Morganowi: język na użytek wewnętrzny tej klasy i język
12
zewnętrzny (ten ostatni ma w istocie rzeczy charakter kierowanego do opinii
publicznej dyskursu, w którym przedstawia się sukces finansisty jako typowy
triumf self-made-mana i jako warunek pomyślności narodu). W istnieniu tego
podwójnego języka dostrzega typową reakcję każdej klasy panującej, która
czuje, że jej prestiż został naruszony, a przywileje są zagrożone; aby się
zamaskować, musi zatem dążyć do utożsamienia swego losu z losem Państwa
lub Narodu, do uznania jej własnych interesów za interes publiczny. (...) [ Pobierz całość w formacie PDF ]