ambiwalentnych uczuc wobec imago ojca...2
Stanowisko ekonomiczne, tak jak zostalo przedstawione w blednych interpretacjach
marksowskiej koncepcji historii. Zgodnie z tym pogladem subiektywne interesy ekonomiczne
sa przyczyna takich zjawisk kulturowych, jak religia lub idee polityczne. Z takiego
pseudomarksowskiego punktu widzenia3 mozna by sprobowac wyjasnic protestantyzm jedynie
i wylacznie jako odpowiedz na okreslone potrzeby ekonomiczne burzuazji.
Na koniec postawa idealistyczna, reprezentowana przez analityczne dzielo Maxa Webera Die
protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus (Etyka protestancka a duch kapita lizmu).
Zdaniem Webera nowe idee religijne sa odpowiedzia ne za rozwoj nowego typu zachowan
ekonomicznych i nowego ducha kultury, jakkolwiek kladzie on nacisk na to, ze owe
zachowania nigdy nie sa wylacznie zdeterminowane przez doktryny religijne.
W przeciwienstwie do tych interpretacji sadzimy, ze ideologie i cala kultura tkwia korzemiami
w charakterze spolecznym; ze charakter spoleczny jest ksztaltowany przez sposob zycia danego
spoleczenstwa, przy czym dominujace cechy charakteru same z kolei staja sie silami
wytworczymi ksztaltujacymi proces spoleczny. Co do problemu ducha protestantyzmu i
kapitalizmu, staralem sie wykazac, ze upadek sredniowiecznego spoleczenstwa zagrozil klasom
srednim; ze zagrozenie to wywolalo uczucie bezsilnej izolacji i zwatpienia i tym zmianom
psychologicznym zawdzieczac nalezy odzew na doktryny Lutra i Kalwina; ze doktryny te
wzmogly i utrwalily zmiany charakterologiczne i ze rozwiniete na tej drodze rysy charakteru
staly sie silami wspoldzialajacymi w rozwoju kapitalizmu, ktory sam byl pochodna zmian
ekonomicznych i politycznych.
W odniesieniu do faszyzmu zastosowano te sama zasade wyjasnienia: jako reakcja na
okreslone zmiany ekonomiczne. takie jak narastajaca wladza monopoli i powojenna inflacja,
wystapilo u nizszych klas srednich nasilenie niektorych rysow ich charakteru, a mianowicie
daznosci sadystycznych i masochistycznych; ideologia hitleryzmu zaapelowala do tych cech i
spotegowala je zarazem, przez co owe rysy charakteru staly sie silami skutecznie
wspierajacymi ekspansje imperializmu niemieckiego. Oba przyklady dowodza, ze w wypadku
zagrozenia jakiejs klasy przez nowe tendencje ekonomiczne nastepuje reakcja psychologiczna i
ideologiczna; psychologiczne zmiany wywolane ta reakcja przyspieszaja rozwoj sil
ekonomicznych nawet wtedy, kiedy sily te sa sprzeczne z interesami owej klasy. Widzimy
zatem, ze sily ekonomiczne, psychologiczne i ideologiczne dzialaja w procesie spolecznym
nastepujaco: czlowiek reaguje na zmiany sytuacji zewnetrznej zmieniajac sie sam, z kolei zas
owe czynniki psychologiczne pomagaja w ksztaltowaniu procesu ekonomicznego i
spolecznego. Sily ekonomiczne dzialaja skutecznie, nalezy je jednak uwazac nie za
psychologiczna motywacje, lecz za warunki obiektywne; sily psychologiczne takze dzialaja
skutecznie, nalezy jednak widziec w nich historyczne uwarunkowanie; idee sa rowniez
efektywne, nalezy jednak dostrzegac, ze ich korzenic tkwia w calosciowej strukturze
charakteru czlonkow danej grupy spolecznej. Pomimo wspolzaleznosci sil ekonomicznych,
psychologicznych i ideologicznych kazda z nich z osobna posiada pewien stopien
niezaleznosci. Odnosi sie to szczegolnie do rozwoju ekonomicznego, ktory uzalezniony od
czynnikow obiektywnych, takich jak naturalne sily wytworcze, technika czy czynniki
geograficzne - przebiega zgodnie ze swymi wlasnymi prawami. To samo, jak wykazalismy,
odnosi sie do sil psychologicznych. Ksztaltowane sa przez zewnetrzne warunki zycia, ale
posiadaja wlasny dynamizm, tj. sa wyrazem ludzkich potrzeb, ktore mozna przeksztalcic, ale
ktorych nie mozna wykorzenic. W sferze ideologii spotykamy podobna autonomie, wynikajaca
z praw logiki oraz z tradycji caloksztaltu wiedzy ludzkiej osiagnietej w toku historii.
Jeszcze inaczej mozna by to sformulowac w kategoriach charakteru spolecznego : jest on
rezultatem dynamicznej adaptacji natury ludzkiej do struktury spoleczenstwa. W wyniku
zmiany warunkow spolecznych zmienia sie charakter spoleczny, tj. powstaja nowe potrzeby i
nowe leki. Te nowe potrzeby rodza nowe idee i sprawiaja, ze czlowiek staje sie na nie do
pewnego stopnia podatny; z kolei te nowe idee zmierzaja do utrwalenia i zintensyfikowania
nowego charakteru spolecznego oraz determinuja dzialanie czlowieka. Innymi slowy: za
posrednictwem charakteru warunki spoleczne wplywaja na zjawiska z dziedziny ideologii, z
drugiej zas strony charakter nie jest rezultatem biernego przystosowania sie do warunkow
spolecznych, lecz rezultatem dynamicznej adaptacji zwiazanej z czynnikami, ktore albo sa
czlowiekowi biologicznie dane, albo staly sie jego druga natura w wyniku historycznej
ewolucji.
PRZYPISY:
Przypisy do rozdziau I.
--------------------------------------------------------------------------------
1 Uzywam terminu faszyzm albo autorytaryzm dla oznaczenia systemu dyktatorskiego w
rodzaju niemieckiego albo wloskiego. Kiedy w szczegolnosci mam na mysli system niemiecki,
nazywam go nazizmem. (Przeklad polski posluguje sie terminem: hitleryzm.)
2 John Dewey: Freedom and Culture, New York 1939. [ Pobierz całość w formacie PDF ]